Aby cieszyć się dobrym zdrowiem jak najdłużej niezbędne jest zachowanie równowagi pomiędzy działającymi w organizmie substancjami utleniającymi (np. wolne rodniki) a antyoksydantami. Nasz organizm posiada oczywiście zdolność do obrony przed wolnymi rodnikami – wytwarza substancje o działaniu antyoksydacyjnym (niestety wraz z wiekiem ich poziom ulega znacznemu obniżeniu), ale kiedy dojdzie do powstania w krótkim czasie dużej ilości wolnych rodników to własne funkcje obronne organizmu mogą nie wystarczyć. Dlatego niezbędne wydaje się dostarczanie antyoksydantów wraz z dietą lub też z naturalnych suplementów.
Antyoksydanty (inaczej antyutleniacze, przeciwutleniacze) są to związki chemiczne, naturalne lub syntetyczne, które występując w niewielkich ilościach powstrzymują lub opóźniają procesy utleniania. Ich główną i charakterystyczną cechą jest zdolność neutralizowania wolnych rodników. Chronią m.in. układ krążenia czy wzrok przed uszkodzeniami powodowanymi przez wolne rodniki, a co nie mniej istotne opóźniają procesy starzenia się organizmu. Aby lepiej zrozumieć dlaczego działanie antyoksydantów jest tak ważne dla prawidłowego funkcjonowania naszego organizmu, warto najpierw dokładniej zapoznać się z informacjami dotyczącymi wolnych rodników i stresu oksydacyjnego.
Wolne rodniki to atomy, cząsteczki lub jony, które na zewnętrznej powłoce posiadają pojedynczy (niesparowany) elektron. Obecność tego niesparowanego elektronu powoduje, że cząsteczki te cechuje duża reaktywność. Powstają w procesie utleniania i są produktem ubocznym przemian tlenowych w organizmie (szacuje się że ok. 2% wdychanego tlenu ulega przekształceniu w reaktywne formy tlenu w tym wolne rodniki).
Zauważyć można, że mamy tutaj do czynienia z pewnego rodzaju paradoksem tzn. ten sam tlen, który jest nam niezbędny do życia, prowadzi do powstania w organizmie produktów ubocznych jego metabolizmu jakimi są reaktywne formy tlenu (w tym wolne rodniki), które to w dużej ilości mogą być niebezpieczne dla zdrowia.
Z wykonanych przez naukowców obliczeń wynika, iż u osoby 20-letniej każda komórka ciała jest narażona każdego dnia na 100 000 ataków ze strony wolnych rodników, a ilość ta powiększa się w miarę upływu lat.
Wolne rodniki są niebezpieczne ponieważ niszczą błony komórkowe, mitochondrialne, jądrowe, uszkadzają strukturę białek enzymatycznych, a ponadto działają destrukcyjnie (niszcząco) na materiał genetyczny zawarty w DNA. Co równie istotne przyspieszają także procesy starzenia się w organizmie.
Powstawanie wolnych rodników jest nierozerwalnie związane z oddychaniem. Jednakże istnieje wiele przyczyn, które dodatkowo powodują, że wytwarzanie wolnych rodników w organizmie gwałtownie rośnie.
Na zwiększone wytwarzanie wolnych rodników mają wpływ:
– zanieczyszczenie środowiska (np. spaliny samochodowe);
– stres;
– nadmierna ekspozycja na promieniowanie UV;
– używki: palenie papierosów, spożywanie alkoholu w nadmiarze;
– niektóre leki;
– żywność niskiej jakości, bogata w konserwanty, lub też zanieczyszczona takimi substancjami jak: pestycydy, herbicydy czy też metalami ciężkimi;
– toczące się w organizmie stany zapalne;
Wolne rodniki mają także pozytywną rolę (oczywiście nie wszystkie i nie każda ich ilość). Uczestniczą one w tworzeniu niektórych enzymów i hormonów, utleniają substancje toksyczne czy też osłabiają i/lub niszczą komórki np. bakterii i wirusów ułatwiając w ten sposób komórkom układu odpornościowego (makrofagom i limfocytom) pozbycie się patogenów. Bez nich nie mógł by się toczyć tak ważny w zwalczaniu choroby proces zapalny. Ale co istotne po spełnieniu swojej ważnej roli wolne rodniki powinny zostać jak najszybciej unieczynnione.
Nawet zwiększona ilość wolnych rodników nie jest groźna, pod warunkiem, że nasz organizm działa sprawnie i znajduje się w nim wystarczająca ilość antyoksydantów, które będą w stanie na bieżąco neutralizować pojawiające się wolne rodniki. Tak naprawdę poważny problem zaczyna się w chwili gdy dochodzi do zaburzenia równowagi pomiędzy ilością wolnych rodników a ilością przeciwutleniaczy.
W warunkach prawidłowych istnieje równowaga pomiędzy pojawianiem się wolnych rodników a ich unieczynnieniem. Wystąpienie w organizmie przewagi reaktywnych form tlenu nad antyoksydantami powoduje powstanie stanu określanego jako „stres oksydacyjny”. Może do niego dojść na skutek zbyt intensywnego wysiłku fizycznego, długotrwałych procesów zapalnych toczących się w organizmie czy też wraz z wiekiem (jeśli w organizmie jest zbyt mało endogennych antyoksydantów, a nie dostarczamy mu z zewnątrz wystarczającej ilości egzogennych przeciwutleniaczy). Wolne rodniki zaburzając homeostazę organizmu mogą osłabiać procesy odpornościowe oraz przyspieszać proces starzenia się organizmu. Czynników, które przyspieszają wytwarzanie wolnych rodników jest tak wiele, że wraz z upływem czasu nasz organizm sam może nie poradzić sobie z ich nadmiarem, niezbędne więc staje się dostarczanie naturalnych antyoksydantów wraz z dietą.
Antyoksydanty dzieli się na endogenne (wewnętrzne, produkowane przez organizm – występujące w każdej komórce, na ich poziom nie mamy zbyt dużego wpływu, ich wytwarzanie zmniejsza się wraz z wiekiem) i egzogenne (antyoksydanty dostarczane z zewnątrz np. z pożywieniem, z suplementów diety, mamy zasadniczy wpływ na ich ilość – to my decydujemy o ich dostarczaniu do organizmu). Na poziom wytwarzania antyoksydantów endogennych mają wpływ m.in: uwarunkowania genetyczne, wiek oraz rodzaj diety. U osób starszych, osłabionych chorobami czy też niewłaściwie odżywionych organizm wytwarza mniej endogennych antyoksydantów w wyniku czego osoby te są dużo bardziej narażone na wystąpienie „stresu oksydacyjnego”.
– glutation (chroni wnętrze komórki przed atakiem wolnych rodników, jest bardzo silnym i skutecznym antyoksydantem – może oddać nawet dwa elektrony, wytwarzany jest w organizmie z aminokwasów: cysteiny, kwasu glutaminowego i glicyny);
– endogenny koenzym Q 10 (chroni przed utlenianiem lipidy w krwi oraz w obrębie błon komórkowych);
– melatonina;
– estrogeny;
– kwas moczowy;
– kwas liponowy;
– dysmutaza nadtlenkowa;
– katalaza;
– peroksydaza glutationowa (do wytwarzania jej niezbędny jest selen);
– witaminy: A, C, E (witamina A i E działają wewnątrz komórki, chronią lipidy we krwi oraz w obrębie błony komórkowej przed utlenianiem, natomiast witamina C unieczynnia wolne rodniki z krwi oraz z płynu międzykomórkowego – otaczającego komórki);
– polifenole – największa grupa antyoksydantów, wśród nich wyróżnia się głównie flawonoidy (flawanony, flawanole, flawonole,flawony, izoflawony, antocyjany i procyjanidyny) oraz kwasy fenolowe (np. kwas elagowy, kawowy, felurowy), uważane są za najaktywniejsze antyoksydanty;
– karotenoidy: beta karoten, likopen, luteina, zeaksantyny;
– ksantofile;
– koenzym Q 10;
– minerały: selen, cynk, miedź, mangan, kobalt (można zaliczyć do obydwu grup – egzogennych i endogennych)
Działanie antyoksydantów polega głównie na neutralizowaniu wolnych rodników i reaktywnych form tlenu w bezpośrednich reakcjach chemicznych (redukowanie ich do stabilnych i nie reaktywnych form). Ponadto antyoksydanty ograniczają powstawanie wolnych rodników poprzez m.in. hamowanie aktywności enzymów odpowiedzialnych za tworzenie wolnych rodników czy też chelatowanie metali, które często zapoczątkowują łańcuch reakcji wolnorodnikowych. Niektóre z nich mogą także przerywać reakcje wolnorodnikowe w enzymatycznej i nieenzymatycznej peroksydacji lipidów. Obecność różnorodnych antyoksydantów, które wzajemnie się wspierają zapewnia bezpieczeństwo komórkom naszego organizmu przed powstaniem groźnego w skutkach stresu oksydacyjnego.
Aby właściwie zadbać o swój układ antyoksydacyjny, a tym samym pozytywnie wpłynąć na swoje zdrowie należy stosować dietę bogatą w antyutleniacze, uprawiać sport (w rozsądnych ilościach, nie wyczynowo), zrezygnować z używek oraz spędzać czas (aktywnie) na świeżym powietrzu (np. spacery, wędrówki czy jazda na rowerze)
Aby dostarczyć organizmowi antyoksydanty codzienna dieta powinna obfitować w owoce i warzywa (5 porcji dziennie ok. 70-80 dag) – są bogate w witaminę C, polifenole (w tym flawonoidy) oraz karotenoidy; produkty z pełnego ziarna, tłuszcze roślinne (źródło witaminy E), mleko i nabiał dostarczające witaminy A, tłuste ryby morskie(np. dorsz, makrela, łosoś), owoce morza, mięso chude, kasza jęczmienna i gryczana. Warto pamiętać też o roślinach strączkowych, które zawierają cynk, a także o zdrowych przekąskach np. orzechy (gł. włoskie i laskowe zawierają selen i cynk), pistacje, pestki z dyni, nasiona słonecznika .
Ograniczyć należy tłuszcze zwierzęce, tłuste mięso, wędliny, spożycie potraw smażonych oraz unikać żywności przetworzonej.
– najbogatsze źródła flawonoidów
* owoce (szczególnie te o ciemnym, czerwonym i fioletowym zabarwieniu – zawierają antocyjany, ale także cytrusy dostarczają także cennych flawonoidów) np. aronia, winogrona czerwone, borówki amerykańskie, granat, czarne porzeczki, jeżyny, żurawina, wiśnie, maliny, owoce dzikiej róży, jabłka, owoce cytrusowe – grejpfrut, pomarańcza.
* warzywa – burak ćwikłowy, czerwona kapusta, sałata, szpinak, brokuły, brukselka, natka pietruszki, papryka, kalafior, zielony groszek, cebula, czosnek, seler;
* rośliny strączkowe – fasola, czerwona fasola, bób;
* oliwa z oliwek;
* kakao, gorzka czekolada powyżej 70% kakao;
* orzechy, migdały
* zielona i czerwona herbata, czerwone wino, kawa;
* świeże zioła i przyprawy np. bazylia, oregano, cynamon, goździki, imbir;
– źródła karotenoidów – żółte, pomarańczowe, czerwone owoce i warzywa oraz ciemnozielone liściaste np. likopen – pomidory (a także ketchup, przecier pomidorowy), arbuz, czerwony grejpfrut; zeaksantyna i luteina – jarmuż, szpinak, brokuły, melon; beta karoten- marchew, pomidory, dynia, nektarynki, brzoskwinie, śliwki.